Çörek, eger iň esasy zat bolmasa, köp ýurtlaryň aşhanasyny nazara alanyňda iň möhüm tagamlaryň biridir. Merkezi Aziýa ýurtlarynda çörek we un önümlerine aýratyn hormat goýulýar. Türkmenistanda, Özbegistanda, Gazagystanda, Gyrgyzystanda we Täjigistanda dürli usullar bilen taýýarlanan el çöregi bolmasa ýekeje nahar hem dokundyrmaýar. Merkezi Aziýanyň milli çörekleriniň umumy aýratynlygy, aýlaw şekilli toýun peçlerinde — tamdyrlarda bişirilmegidir. Emma her bir halkyň çöreginiň hamyrynyň taýýarlanylyş usullary we goşundylary bar.
Özbegistanda çörekleriň iň esasy görnüşi. Özbeklerde çörek taýýarlanyş usullary köp. Bular ak undan hamyrmaýa we süýt bilen bişirilen adaty çörek ýalydyr, ýöne mekgejöwen unundan ýa-da kepekden taýýarlanylýan süýji, milli çörekler, tamdyrda bişirilen çörekler, saçda gury gowrulan ýa-da ösümlik ýagyna bişirilen çörekler ýaly dürli görnüşde bolup biler.
Hamyra gatyk, adaty pakmaýa ýa-da «hamyr moýa» goşundysy goşulyp ýugrulýar, öňki bişen çöregiň hamyrmaýasyndan peýdalanylýar. «Şirmoý non» çöreklerini taýýarlamak has kyn bolýar: undan başga-da, suw, kepek we anis goşundysy (ol pakmaýanyň ornuny tutýan goşundyny taýýarlamak üçin ulanylýar) goşulýar we hamyry taýýarlamak üçin bir gün diýen ýaly wagt gidýär.
Özbekleriň tegelek çörekleri dürli ululykda bolýar, ýöne hemişe diýen ýaly merkezi nagyşly we gyralary ýumşak görnüşde taýýarlanylýar. Respublikanyň her sebitinde çörek bişirmegiň öz resepti bar; Özbegistanyň ýaşaýjylary Fergana, Samarkant we Hywa çöreklerini aňsatlyk bilen tapawutlandyryp bilýärler. Kokand petiri birmeňzeş galyňlykda bolup, tutuş üstünde kiçijik deşikli nagşy bolýar; hamyry taýýarlamak üçin ýörite reseptiň ulanylýandygy üçin bu çörek uzak wagtlap zaýalanman durýar.
Täsin hakykat: Özbegistandaky iri çörekhanalaryň köpüsinde erkekler işleýärler — hamyry ýugurýarlar, çörekleri göwrüme getirýärler, bişirýärler. Emma adaty bir öýde çörek bişirmek aýalyň jogapkärçiligidir.
Özbegistanda bolşy ýaly, Täjigistanda-da çörekleriň köp sanly reseptleri bar: çapoti (Hatlon sebitiniň lawaş ýaly tekiz we inçe çöregi), süýji külçe, Raşt girdaçasy — iň uly görnüşli çörek bolup, gowrulan soganly çörek, gowrulan gatlakly kalama, adaty çörek, gök otlar goşulan çörek. Şeýle hem, olar tamdyrda bişirilýär ýa-da gazanda ýagda gowrulýar. Çörekleriň reseptleri edil özbek «hamir moýasyna» ýa-da pakmaýa goşulyp, un, suw, duz we hamyrmaýa, süýt we ýag ýaly zatlary öz içine alýar.
Gazagystanda hem çörek bişirmegiň reseptleri az däl — şelpek, tokaş, taba nan. Gazaklarda çörekleri taýýarlamagyň giňden ýaýran usuly gazanda ýagda bişirmekdir (mysal üçin, şelpek), emma çörekleriň tamdyrda bişirilmegi üçin hem milli reseptleri bar (taba nan, tokaş we beýlekiler). Kazanjappaý atlandyrylýan çörekler gyzgyn we ýagly gazanda bişirilýär.
Şelpek tekiz çöregi süýji ýa-da dykyz bolup biler; onuň hamyry gatyk goşulyp, pakmaýa ýa-da sogan bilen taýýarlanylýar. «Şelpegiň» «kattama» diýilýän gatlakly görnüşi hem bar.
Gazak saçagynda ýygy-ýygydan iýilýän nahar — baursakdyr. Bular köp mukdardaky ýagda gowrulan süýtli ýa-da kefirli hamyrdan taýýarlanylýan tegelek ponçiklerdir.
Gyrgyzlaryň çörek önümleriniň görnüşleri sebite baglylykda üýtgeýär. Olar göwrümli çöreklerdir (katamma, çurek nan, şirin tokoç, frunzenskiýe, höwesjeňlik, çuýskiý) ýa-da adaty, hamyrmaýa çörekleridir (kaşgar, gulça, tamdyr nan, gyrgyz komoç). Daşyndan göräýmäge Gyrgyzystanyň çörekleri Merkezi Aziýanyň beýleki halklarynyň çörek önümlerine meňzeýär — ortasynda we ýumşak taraplarynda ownuk deşijekli nagyşlary bolýar.
Gyrgyz çöreginiň bişirilmegi üçin et çorbasy bilen taýýarlanylan hamyrmaýa we süýt bilen öndürilen özboluşly — «kamyr açatki» ulanylýar. Emele gelen garyndydan çörek bişirilýär we hamyryň galan bölegi indiki gezeklerde ulanmak üçin goýulýar.
Gyrgyzystanda milli çörekleri gyzgyn peçde, gazanda ýa-da tamdyrda bişirýärler.
Türkmenistanda türkmen çöregini bişirmek üçin onlarça dürli reseptler bar, köpüsi goňşy halklaryň reseptlerine hem azda-kände çalym edýär. Tamdyrda bişirilen adaty çörekden başga-da, türkmen aşpezlik däplerinde ýagly ýagly çörek, et bilen taýýarlanylýan etli çörek, gatlama — ýagda gowrulan we şeker sepilen çörek bolýar, gazanda gowrulýan gatlakly we çelpek, tamdyrda bişirilýän inçejik çörek — çapady hem özboluşly tagamda taýýarlanylýar.
Hamyr hamyrmaýa, pakmaýa ýa-da kefir bilen, ak undan ýa-da garyndyly un bilen, süýt hem-de ýag bilen ýugrulýar. Bu görnüşli çörekleriň hemmesi adaty nahar üçin, hem aýratyn ýagdaýlar üçin taýýarlanylýar.
Türkmenistanda we Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlarynda köplenç adaty milli reseptlere laýyklykda bişirilen çörekler halanyp iýilýär. Bular diňe bir dadyp görmek üçin däl-de, eýsem ata-babalarymyzyň däp-dessurlaryndan dowamat bolup gelýän mukaddes dessurlardyr.
Merkezi Aziýanyň çörek bilen bagly käbir täsin däpleri:
- däbe görä, saçak başynda çöregi diňe el bilen döwmelidir, pyçak bilen kesmek bolmaýar;
- çöregiň nagyşly ýüzüni aşak edip goýmak çörege hormat goýmaýandygyňy görkezýär;
- nikadan geçilende çörek döwmek däbi bar;
- çörekden ant içmek iň uly kasam hasaplanýar;
- myhmana saçak başyna çörekler jübüt sanda hödürlenýär. Ýasda bolsa täk san paýlanýar;
- çörek kärhanalarynda çörek bişirmegi näçe awtomatlaşdyrmaga synanyşan bolsalar hem, ol netije bermedi. Bu ýerlerde häli-häzirem tekiz çörekler el bilen ýapylýar.
Peýdalanylan çeşmeler: www.advantour.com; e-cis.info; www.centralasia-travel.com; ru.sputnik.kz; gotovim.uz; hlebinfo.ru
Şeýle-de okaň:
